Từ lâu đời nghề bốc thuốc chữa bệnh đã gắn bó với cuộc sống hằng ngày của đồng bào Dao Quần Chẹt thôn Tân Tiến, xã Sơn Thủy. Cùng với kinh nghiệm hái thuốc gia truyền lâu đời. Hiện nay, đồng bào Dao ở đây còn tích cực theo học nghề Đông y, kết hợp giữa gia truyền và truyền thống, nâng cao khám chữa bệnh cho người dân, từ đó duy trì phát huy làng nghề gia truyền khám, chữa bệnh nâng cao tầm cao mới cho người dân.

Sinh kế từ nghề thuốc Nam

Lương y Dương Thị Xá, thôn Tân Tiến, xã Sơn Thủy, tỉnh Tuyên Quang chia sẻ. “Dãy núi Tam Đảo, là nơi sinh trưởng và phát triển của hàng nghìn loài thực vật, với bốn trăm loại cây, người Dao nơi đây dùng làm thuốc chữa các bệnh về thận, gan, tim, xương khớp, dạ dày, yếu sinh lý, gout (gút), sản phụ sau vượt cạn, bệnh ngoài da… Trong đó, có khoảng gần một trăm loại cây dược liệu thường được người Dao Quần Chẹt sử dụng nhiều nhất. Nhưng, để tìm kiếm đúng loại cây dược liệu thì người làm nghề hái thuốc phải lặn lội trong rừng sâu nhiều ngày liền. Có loại lấy lá, cành, loại lại lấy hoa, quả, rễ, cây, củ, dây, có loại mọc bám trên vách núi đá cao hiểm trở, loại mọc men theo bờ suối, bám dưới lòng nước suối luôn chảy như “sình pầu”, nhiều loại cây, lá chỉ có ở những thời điểm nhất định trong năm. Do đó, để duy trì được nghề làm thuốc Nam. Người tìm thuốc phải tinh tường, thuộc các loại cây dược liệu vì nhiều loại cây có hình dáng tương tự, nếu không nắm chắc rất dễ nhầm lẫn, đoán bệnh phải chính xác thì mới bốc đúng thuốc bệnh mới khỏi”. Chữa bệnh bằng thuốc Nam đòi hỏi chúng ta phải kiên trì điều trị lâu ngày, có bệnh phải điều trị kéo dài cả năm trời bệnh mới chuyển.

Chị Dương Thị Xá, bảo: “Người làm thuốc phải xuất phát từ tâm, với những người đang theo nghề như chúng tôi, đang gìn giữ nghề được kính trọng không chỉ bởi kinh nghiệm trong việc chữa bệnh, mà còn ở hành động lời nói thật thà, khiêm tốn, lắng nghe người bệnh chia sẻ”. Ngoài việc bán thuốc tại nhà, vợ chồng Lương y Triệu Quý Hai, Dương Thị Xá, còn cung cấp dược liệu cho các nhà thuốc Đông y ở nhiều nơi Hà Nội, Thanh Hóa, thành phố Hồ Chí Minh và trực tiếp bắt mạch chẩn đoán, điều trị cho người bệnh có nhu cầu”. Từ đó, nghề thuốc của gia đình anh chị trở thành địa chỉ tin cậy và là kế sinh nhai trong cuộc sống của gia đình từ khó khăn, cũng dần trở nên ổn định, khấm khá hơn. Anh bảo, “nhờ có cây dược liệu quý này, hằng năm gia đình cũng thu được cả trăm triệu”, anh chị đã mua sắm các đồ vật có giá trị sinh hoạt trong gia đình, “ngôi nhà xây mới này cũng nhờ từ nghề làm thuốc Nam dựng lên mà có đấy” anh dẫn tôi vào tham quan kho thuốc, những bao thảo dược được làm sạch sẽ, phơi sấy khô đóng gói cẩn thận xếp gọn để chờ khách hàng mai đến lấy, anh giới thiệu từng cây thuốc trị các bệnh về gan, dạ dày, thận, goút chủ yếu đun sắc uống…!

Ông Phùng Trọng Thái, xã Sơn Thủy cho biết; xã (Sơn Thủy trước kia chưa sáp nhập là xã “Ninh Lai” có hơn 30 hộ đồng bào Dao Quần Chẹt, sống tập trung ở thôn Tân Tiến. Ngay từ những năm 60 của thế kỷ trước, thực hiện chủ trương, đường lối của Đảng, chính sách của Nhà nước, người Dao nơi đây đã xóa dần cuộc sống du canh, du cư cùng nhau hạ sơn để ổn định đời sống, phát triển kinh tế).

Trên mảnh đất mới, đồng bào vẫn giữ được những nét văn hóa đặc trưng của dân tộc mình, như hát Giao duyên; Nghi lễ  cấp sắc, Lễ cúng Thần Nông; Nhẩy nhièng chầm đao; Lễ Nhập đinh, Lễ Tịch điền,Tết mùng 5 tháng 5…đặc biệt phát huy giữ gìn nghề thuốc Nam gia truyền bằng các loại cây thảo dược được thiên nhiên ban tặng thu hái từ rừng núi mang về bào chế chữa bệnh cho con người. Ông Thái cho biết thêm; “Nói về nghề thuốc Nam trong 30 hộ người Dao Quần Chẹt thôn Tân Tiến, xã Sơn Thủy này, trước kia đều theo nghề làm thuốc Nam cả. Nhưng do một số hộ neo đơn, tuổi cao sức yếu không thường xuyên lên núi hái thuốc được. Hiện nay, chỉ có hơn 10 hộ gia đình theo nghề làm thuốc Nam thường xuyên và chuẩn hóa thuốc gia truyền thành truyền thống để điều trị bệnh tốt hơn”. Việc chuẩn hóa các bài thuốc gia truyền, sẽ giúp nâng cao chất lượng sản phẩm, bảo đảm an toàn vệ sinh thực phẩm, tạo ra thương hiệu thuốc Nam chữa bệnh và địa chỉ tin cậy của người Dao Quần Chẹt ở Tân Tiến, Sơn Thủy, tỉnh Tuyên Quang. Gia đình ông Thái cũng là một trong số 10 hộ Lương y làm thuốc Nam thường xuyên ở địa phương.

Lương y Triệu Quý Sơn, thôn Tân Tiến, xã Sơn Thủy, Tuyên Quang chia sẻ: “Theo kinh nghiệm được tích lũy từ đời này qua đời khác của người Dao, thuốc được sử dụng theo cách thông thường là sắc thuốc uống, có bệnh phải kết hợp tắm, xoa bóp, đắp…” Ngày nay, với việc không ngừng học hỏi và cải tiến các phương thuốc bí truyền của dân tộc, người Dao thôn Tân Tiến, xã Sơn Thủy, tỉnh Tuyên Quang đã nghiên cứu kết hợp các loại thảo dược khác nhau để chế xuất ra một số loại thuốc trị bệnh dưới dạng nấu cao, tán bột, hoàn viên. Lương y Triệu Văn Phấn, 77 tuổi, thôn Tân Tiến, xã Sơn Thủy, là Ủy viên BCH Hội Đông y tỉnh Tuyên Quang chia sẻ: “Xa xưa, người Dao làm thuốc chủ yếu để chữa bệnh cho đồng bào Dao mình, sau đó chữa bệnh cho người dân lân cận không thu tiền”. Kho tàng tri thức bản địa về các loại thảo dược ở Sơn Thủy sinh trưởng từ dãy núi Tam Đảo, được đồng bào Dao Quần Chẹt tích lũy qua nhiều thế hệ, là vốn liếng quý báu của những người làm thuốc tại bản địa.

Lương y Dương Thị Loan, người Dao Quần Chẹt thôn Tân Tiến, Sơn Thủy bảo; Theo người già kể lại, ‘thủa xưa, người Dao có tục lệ bốc thuốc chữa bệnh cứu cho người khác mà không nhận tiền, những người sau khi được trị bệnh khỏi thường đến nhà thầy thuốc để tạ ơn bằng các sản phẩm nông nghiệp. Cân gạo, con gà, chai rượu, 2 đồng tiền mặt, gọi là Lễ để cúng cây thuốc.”

Trước nguy cơ các nguồn nguyên liệu ngoài tự nhiên dần khan hiếm, cạn kiệt đồng bào dân tộc Dao dưới chân núi Tam Đảo đang cố gắng từng bước để chủ động đưa cây giống từ tự nhiên về trồng bảo tồn trong vườn nhà. Lương y Triệu Văn Phấn, thôn Tân Tiến cho hay; “Hiện nay để đảm bảo có đủ loài cây dược liệu phục vụ chữa bệnh, ông đã trồng 60 loài cây thảo dược trên 400m2 đất vườn của gia đình, đồng thời vận động hội viên cùng tham gia trồng nhân rộng hàng chục loài thảo dược để có nguyên liệu làm thuốc phục vụ người dân lâu dài”.

Hiện nay, những hộ gia đình làm thuốc thường xuyên đã có thể làm chủ những loài cây thảo dược, biết cách chế biến, đóng gói, truy xuất nguồn gốc xuất xứ và liên kết với các nhà thuốc để đưa dược liệu Sơn Thủy vào tiêu thụ…

Chia tay với Làng nghề thuốc Nam thôn Tân Tiến, xã Sơn Thủy, tỉnh Tuyên Quang tôi mang theo tình cảm, hương thơm của những loài cây thảo dược quý về Thành Tuyên. Lấy gói thuốc của Lương y Dương Thị Xá và Dương Tiến Cường biếu, đây là thứ lá cây uống cho mát gan, chống suy thận, ấm thuốc vừa sôi mùi hương thơm của cây thuốc bay lan tỏa ngào ngạt khắp cả gian nhà, uống một ngụm dìu dịu man mát theo hơi ấm của làng thuốc Nam đồng bào Dao Quần Chẹt Sơn Thủy, tỉnh Tuyên Quang yêu quý.

Mong sao từ kiến thức được trang bị và kinh nghiệm làm nghề thuốc Nam lâu đời của đồng bào Dao Quần Chẹt ở Tân Tiến, xã Sơn Thủy, tỉnh Tuyên Quang luôn được giữ gìn bảo tồn, phát triển bền vững nghề thuốc Nam gia truyền góp phần nâng cao khám chữa bệnh chua người dân và thu nhập, ổn định cuộc sống.

Bàn Minh Đoàn