Em đã dành tuổi xuân đi ngàn dặm Trường Sơn
Không biết mỏi đời vẫn cao tiếng hát…^(*)

Tiếng hát của người nữ chiến sĩ thanh xuân cất lên bên dãy Trường Sơn từ thập kỷ 1970, vậy mà đến bây giờ tôi vẫn nghe thấy thanh âm trong vắt ấy vút lên qua câu thơ của tác giả Phùng Đắc Cam. Lần theo Đường em đi của tiếng hát kia trong tuyển Những lời tình chung, tôi xuôi ngược để khám phá những điều mà tác giả định gửi gắm qua thi tập này.

Kết nối từ bài đầu tiên đến bài cuối cùng, tác phẩm như một nhịp cầu về tình yêu đôi lứa, tình yêu quê hương nối cung thời gian dài hơn nửa thế kỷ của đất nước từ thời kỳ kháng chiến trước 1975 tới kỷ nguyên hôm nay, đầu cầu trước là phần Hơi men ân tình và nhịp cầu hiện tại là Trong sâu thẳm tình quê.

Những lời tình chung được viết bởi đa dạng thể thơ, gồm thơ lục bát, thơ tự do, thơ bốn chữ, năm chữ,… với bút pháp nhịp nhàng và giọng thơ đan xen giữa chân mộc và hiện đại.

Một thể thơ rất quen thuộc của người Việt là thơ lục bát. Với thể loại này, tác giả Phùng Đắc Cam đã khai thác đầy những hương vị thảo thơm quê nhà. Có những câu thơ đặc biệt được viết bởi người đã thấm đẫm hồn quê như Gai gai rũi hạt chân trần tuổi thơ. Lại có những câu chứa cả dáng mẹ với yếm nâu mẹ đội, chứa cả thời tiết khắc nghiệt, cả cánh đồng sâu ngập nước:

Trưa hè mẹ cấy rát lưng
Ruộng sâu mẹ lội chiều đông gió về

Viết thơ lục bát mà văn phong ý nhị thuần Việt thì có thể gặp nhiều, nhưng viết thơ lục bát mà ý thơ hiện đại thì có lẽ ít gặp hơn và theo tôi cũng có thể coi đây là một yếu tố mới mà tác giả Phùng Đắc Cam khai thác ở thơ lục bát. Ví như cách ông Hỏi trời để được trời đã cho yêu, ông dấn lên hỏi tiếp Hỏi mây, mây tỏ ý chiều lòng anh, được đà ông lại Hỏi hoa, hoa ở trên cành/ Xòe đôi cánh nhỏ đồng tình rất duyên. Tứ thơ được nhân cách hóa với những câu hỏi dồn dập và vì thế một cách tỏ tình mạnh dạn được thông qua thể thơ lục bát.

Với lối viết thơ bốn chữ, thơ năm chữ, tác giả viết như người kể chuyện. Ông kể về một giấc Mơ, hay ông ru người yêu nơi xa của mình bằng Tiếng ru tưởng như vụng về mà ấm áp. Thể thơ này của ông có một vẻ đẹp tự nhiên trộn vào trong tự sự, ví như bài Thu 2023.

Tác giả Phùng Đắc Cam viết nhiều bài thơ tự do. Đây là mảnh đất mà ông bộc lộ nhiều về tư tưởng, về nghệ thuật trong thi ca của mình. Giọng thơ, thể thơ, tứ thơ, nhịp thơ và cả triết lý qua thơ cũng đều rất phong phú, đa dạng, đa tầng. Có những tứ thấp thoáng phong cách thơ của xứ xở trời Âu, như tứ thơ dưới đây làm tôi nhớ đến “Sonnet gửi Marie” của nhà thơ Pháp Pierre de Ronsard khi cùng đề cập đến hoa và tình yêu. Tác giả Phùng Đắc Cam đã đưa ra một “triết lý” khi liên tưởng giữa trái tim đang yêu và thời khắc hoa nở, và chính cái triết lý ấy đã làm nên chất thơ:

Anh hiểu trái tim là đóa hoa
Không nở vào mùa xuân
Trong vườn tình
Chỉ nở lúc bình minh
Khi anh hôn em môi còn thắm đỏ

Cũng ở thể thơ tự do, ông lại có những cách dùng từ đầy chất thôn quê như khi ví von Cái dần cái sàng ríu rít mùa vui. Lại có những tứ thơ tự do hiện đại nhưng hình ảnh thì đặc chất quê xứ Bắc:

Tháng tư về
Tiếng sấm ran
Trên cánh đồng xanh
Lúa đang thì con gái
Hẹn hò ai mùa hoa gạo không về
Bước chân buồn trên vạt cỏ triền đê

Những điều này cho thấy tính đa dạng trong thơ tự do của ông.

Khi lật trang thứ ba tôi đọc được dòng chữ trĩu nặng tình: Yêu thương tặng Quyên và gia đình. Tập thơ này ông dành tặng cho người bạn trăm năm và gia đình. Ông dùng thơ để bộc bạch tự sự qua những câu chuyện sống động của một người đã đi qua khỏi lửa chiến tranh và lại đi tiếp trong những tháng ngày hòa bình của đất nước.

Ở tập này, ông lựa chọn những bài thơ tình viết trong thời kỳ chinh chiến trước 1975. Những câu thơ tình không viết trên trang giấy màu hồng mà viết trong gian lao khó nhọc bởi nó Mọc lên từ dốc đá Trường Sơn. Đây là một hình ảnh đắt giá và cho thấy sự bất khuất của những người lính trong chiến trường – sự bất khuất mà chúng ta cảm phục vô cùng. Tình yêu đôi lứa được nảy nở trong bom đạn, đó là Ngàn hoa kết đọng hơi men ân tình trong những tháng ngày lăn lộn lửa bom. Nỗi nhớ nhung không đến vào những đêm trăng thanh gió mát, mà ông chọn cách tả nỗi nhớ bằng những hình ảnh tạo nên sự day dứt bởi nét run run của Những dòng thư từ trong cơn sốt, không chỉ thế mà những dòng thư đó còn là Những dòng máu đỏ. Giây phút bên nhau không phải sau bức tường xanh dịu với chùm hoa thạch thảo bên khung cửa sổ, mà đó là lúc người con gái đọc những vần thơ thương nhớ của ông trong xa cách, hay đó là những Chiều mơ, là Đêm qua anh mơ/ Thấy em đang khóc, Đêm qua anh mơ/ Thấy em đang cười, để rồi Sáng nay tỉnh dậy/ Nhớ mãi không nguôi. Khi đọc những hình ảnh tả thực xúc động, được chọn lọc này tôi thấy cuộc chiến khốc liệt luôn hiện hữu và song hành cùng tình yêu của những người lính Trường Sơn trong những ngày đất nước kháng chiến.

Tình yêu của người lính trong thơ ông không chỉ có chất kiên cường, không chỉ có ý tưởng cao vời của Đảng, tôi nhìn thấy cái tình lấp lánh đầy sức trẻ và cả vẻ đẹp của người con gái qua Nụ cười có nắng mai lên, một câu chỉ có sáu chữ nhưng chứa cả nội hàm về ý và nghệ thuật tượng hình. Khi bước chân về Xứ ấy Lộc Ninh cùng tác giả, thật đặc biệt bởi lần đầu tiên tôi gặp trong thơ cái đặc trưng của địa lý được đan quyện vào tình cảm lứa đôi mà dường như không tách bạch nổi qua câu: Những lá thư em thương nhớ/ Còn đỏ bụi cao su. Nếu như Xuân Diệu tương tư người yêu đến mức “Anh nhớ tiếng. Anh nhớ hình. Anh nhớ ảnh”, rồi Xuân Diệu “… hôn cái nhìn của em”, thì tác giả Phùng Đắc Cam nhìn cánh cửa mà tương tư đến thấy bóng thấy hình và sự tương tư được đẩy lên đến mức ông còn phân định Cửa ra là cửa em đi/ Cửa vào là cửa em về hôm nao, rồi cánh cửa ấy bỗng không còn là vật vô tri vô giác: Em đi cửa đứng ngẩn ngơ. Câu thơ thật thà như nỗi lòng người chân quê, nhưng chính chất mộc trong mối tình dào dạt đã giúp ông viết ra những câu thơ được nhân cách hóa đến xúc động như vậy.

Một tình yêu đi qua khói lửa chiến tranh, nó chứa đựng lý tưởng cao đẹp vì đất nước của những thanh xuân. Hơi men ân tình của tác giả Phùng Đắc Cam làm tôi nhớ đến “Bài thơ về hạnh phúc” của nhà thơ Bùi Minh Quốc với lời đề “Tưởng nhớ Xuân Quý thân yêu” – bài thơ viết cho người vợ yêu quý trong lúc “Súng nổ gấp. Anh lên đường đuổi giặc/ Lấy nỗi đau vô cùng làm sức mạnh vô biên”. Cũng như nhà thơ Bùi Minh Quốc, thơ tình trong kháng chiến của tác giả Phùng Đắc Cam là những vần thơ song hành cùng nhiệt huyết sống hết mình cho Tổ Quốc – nó mang tư tưởng lớn của một thế hệ anh hùng, đầy hào quang và thế hệ đó mãi là niềm tự hào của chúng ta.

 Tác giả Phùng Đắc Cam sinh ra và lớn lên trên dải đất trung du, tại miền đông bắc của tỉnh Vĩnh Phúc cũ (nay là tỉnh Phú Thọ). Tâm hồn ông thấm đẫm nền văn hóa Việt, vì thế, Trong sâu thẳm tình quê là cả xứ Bắc với đủ những mái đình cây đa, với Đồng xanh trải rộng bốn bề. Những năm tháng tuổi thơ, tình cha nghĩa mẹ, tình quê, tình người và những dải đất ông đã đi qua cũng vấn vương đầy trong thi tứ.

Ông viết về Làng Bồ Sao, Bến Bạch Hạc, Làng Hạ bên dòng sông Lô tự nhiên và gần gũi đến mức nó có thể hòa vào bất kỳ một xóm thôn nào trên đất Việt. Chất quê trong một hồn quê được cô đặc ngàn năm bởi câu:

Nơi ta sinh và nơi ta lớn
Đã đắm hồn ta trong vũng trâu đằm
Cùng những cánh diều no gió ngàn năm.

Thi phác của ông tưởng như giản dị nhưng sự ngẫu hứng vốn đã chứa đầy “chất nghệ” khi ông viết về hai dòng sông huyền thoại chảy qua Phú Thọ:

Nước sông Lô hòa hai màu trong đục
Sáng mùa đông tôi hứng gió sông Hồng

Trong chúng ta có rất nhiều người quen thuộc với bờ tre nếp lửa, nhưng bằng cách sử dụng động từ thức rất mới, tôi chắc ông đã thức tỉnh tuổi thơ của nhiều người:

Lửa lá tre thức tôi lên tiếng khóc
Bàn tay bà sưởi ấm phút đầu tiên

Bài Sao em không về với điệp khúc hỏi Sao không về thăm quê mẹ đi em là những tứ thơ trữ tình khiến người đọc chảy nước mắt. Rất nhiều hình ảnh có tượng thanh, tượng hình mà chứa hồn quê được tác giả ghi lại da diết từ những ký ức đọng cả một đời người:

Tháng ba rồi cánh đồng loang loáng nước
Lúa lên đòng sau những ngày giá rét

Có nỗi nhớ quê nào hơn nỗi nhớ quê lồng trong nỗi nhớ mẹ cùng những món ăn dân dã quê nhà:

Tháng ba về con nhớ bánh trôi
Hương bưởi thơm tho bánh chay mẹ hấp

Tình cha nghĩa mẹ và cả nẻo quê lối xóm được gói gọn trong một câu mộc mạc, đủ để chạm đến đáy sâu của cõi lòng:

Quê này có mẹ có cha
Có lối ngõ với nếp nhà phong sương

Đặc biệt, ông dùng một hình ảnh tự ngàn xưa nhưng lại đầy mới mẻ, sáng tạo để tả đình làng hôm nay và hình ảnh đó cho thấy một khát vọng xanh của những người con trên quê hương đất Việt: Đao đình chạm đến trời cao. Quê hương trong không gian thơ ông thật gần gũi, thân thuộc nhưng vẫn rất hiện đại, mới mẻ và càng tự hào bởi đó là Của một nền văn hóa Đông Dương.

***

Với hơn 100 bài, tập thơ là những rung cảm, những tự sự rất nhân văn và tinh tế về những chiêm nghiệm, về giá trị sống mà tôi mới chỉ cảm nhận được phần nào. Tác phẩm đi qua thời gian, đi qua địa lý, từ cuộc chiến tranh khốc liệt ở miền Nam đến những ngày hòa bình có nắng mang sắc màu của lúa trải dài trên quê hương ông, trên mùa thu vàng của Hà Nội, đi qua nhiều địa danh khác, vượt sang cả xứ sở trời Âu nơi ông từng công tác và học tập sau này.

Những ngân rung của thi ca đã có trong tâm hồn tác giả Phùng Đắc Cam từ thuở thiếu thời. Ông làm thơ từ khi còn rất trẻ mà có lẽ hôm nay nhìn lại, ông cũng phải tự thốt lên Hóa ra một thuở đầu xanh. Thơ ông quyện hòa sắc thái chân mộc với hiện đại, trữ tình bên triết lý và ông có nhiều câu thơ, tứ thơ đẹp hoàn hảo. Nhưng thi ca chỉ là một phần nhỏ bên cánh tay trái của ông, dù tôi biết ông rất say thi ca và tôi cũng đã được đọc không chỉ Những lời tình chung mà còn đọc rất nhiều những vần thơ khác của ông. Điều bất ngờ chính là ở chỗ, ông là một nhà khoa học, một chuyên gia Y sinh hàng đầu Việt Nam với hơn 130 công trình công bố quốc tế và trong nước, ông bảo vệ thành công Tiến sĩ khoa học tại tại Viện Đại học Karolinska – Thuỵ Điển từ năm 1991, được nhà nước trao tặng danh hiệu Thầy thuốc ưu tú năm 1996 và phong hàm Giáo sư tại Văn Miếu năm 2004. Vì biết về ông như vậy, nên nhiều khi đọc thơ ông tôi cứ lật đi lật lại xem có “dấu ấn” khoa học nào trong đó không, nhưng dù ngó nghiêng xuôi ngược, tôi chỉ gặp những Mùa hoa tình của ông trải mênh mang, để rồi thấy thơ vẫn luôn là nơi trú ngụ của những điều đẹp đẽ nhất trong đời – như những vần thơ ở Nơi đất này bình yên của tác giả Phùng Đắc Cam.

(*): những chữ in nghiêng là phần trích dẫn từ thơ của tác giả Phùng Đắc Cam.

Khuê Anh