Phụng Thiên
“Cái chết của vua câm” (NXB Văn học) – tập truyện mới của Nguyễn Văn Học vừa mới được xuất bản đầu năm 2025 gồm 15 truyện ngắn. Tuy vẫn là những đề tài quen thuộc: con người với những mối quan hệ trong xã hội, với những giá trị đạo đức, những văn hóa truyền thống, cái được mất ở thời đại mới. Nhưng trong tập truyện ngắn này, nhà văn đã đi sâu và lật giở từng trang nhân vật ở nhiều khía cạnh để dẫn người đọc tham gia vào một vở kịch đời lớn. Qua đó, người đọc nhận ra vở kịch đời ấy không chỉ trên trang giấy, mà còn ở đâu đó xung quanh mỗi chúng ta, ở những người chúng ta gặp gỡ hằng ngày.
1.
Cuộc đời con người ai cũng trải qua đủ hỉ nộ ái ố, không ai biết trước được ngày mai sẽ ra sao cho đến khi nhắm mắt xuôi tay. Đó là điều tất yếu của quy luật cuộc sống. Mỗi con người lại có mối tương quan xã hội khác nhau do môi trường sống, do tính cách, sự giáo dục, cách tiếp thu và giá trị đạo đức. Khi tất cả cùng bước ra xã hội, đó sẽ là muôn vàn lớp lớp khuôn mặt khác nhau cùng trôi theo quỹ đạo thời gian. Trong tập truyện ngắn “Cái chết của vua câm”, tác giả đưa bạn đọc đến với rất nhiều cảnh huống để suy ngẫm. Cùng một xóm làng nhưng có người gần gũi thân thiện, yêu cây cối chim chóc và coi chúng như bạn, như gia đình nhà Diệp Vân, nhưng lại có những người chỉ biết bắt nạt kẻ yếu thế, chỉ nghĩ đến tiền, bất chấp tính mạng người khác như bọn cò tặc, lũ trẻ mới lớn. Cùng là những người thầy làm nghề giáo, có người hết lòng vì nghề, luôn giữ mình, sống đúng lương tâm như thầy Hòa, thầy Huy. Nhưng vẫn có những người vì lợi ích của mình mà sẵn sàng chà đạp lên nhân phẩm của người khác như thầy Đồi. Thậm chí là cùng một gia đình, là anh em máu mủ ruột già mà còn người tốt người xấu: 100 người con thì chỉ có mỗi cô gái út Trăm là tốt tính, hiền lành. Hay cha mẹ thì hiền lành mà con cái thì ngang bướng, ngỗ nghịch, khó dạy bảo như cha con ông Công, cha con ông Chiến cùng rất nhiều gia đình khác. Cùng là con người sao lại có sự khác nhau nhiều như thế? Do số phận hay do người ta chẳng làm chủ được mình?
Câu hỏi đặt ra là “miếng ăn với ai quan trọng hơn?” khi ai ai cũng đi làm chỉ để phục vụ nhu cầu bản thân mình không ai giống ai. Có những người chỉ bán hàng nước kiếm từng đồng lẻ qua ngày như ông Khởi, có người đầu tắt mặt tối với ruộng vườn như vợ chồng Đạm. Họ vất vả thật sự vì phải chắt chiu từng đồng nhưng họ vẫn sống. Còn có những người công việc tốt, lương bổng đủ đầy nhưng sao vẫn lao vào kiếm những đồng tiền như mấy ông sếp của Phong trong truyện “Xe bảy chỗ ngồi”, những người cùng cơ quan ông Động trong “Chổi khóc”, hay Dũng “rồ”, lão Thật, thằng Phước trong “Giọng chim”, hay tên buôn đồ cổ lật lọng trong “Máu chiêng”. Nhưng nhiêu tiền rồi có được an yên không lại là một điều khác.
Thực ra, không ai bảo nghèo là sướng, hay chịu mãi cảnh nghèo. Như vợ chồng Đạm đầu tắt mặt tối với bùn đất, chỉ mong mỗi ngày tốt hơn để lo cho con cái bằng bạn bằng bè. Ngược lại người giàu mà không biết cân bằng cuộc sống cũng chẳng được bình an. Vợ chồng Sáng giàu thật nhưng lại thiếu mất sợi dây nối kết tình cảm gia đình dẫn đến con cái lâm vào bệnh tật. Đến khi nhận ra đồng tiền không phải là tất cả, con cái và gia đình mới là quan trọng nhất thì gia đình Sáng mới được cứu giúp.
Con người phải có khát vọng vươn lên. Và thực tế cuộc sống là vô vàn tấm gương về sự nỗ lực vượt qua nghịch cảnh để đến thành công. Diệp Vân trong truyện “Bay lên từ nước” là cô bé có trái tim trong sáng, thánh thiện. Cô yêu thương con người, cây cỏ và muôn thú, cô coi mọi thứ xung quanh mình đều đáng được trân trọng. Nhưng cô là người yếu đuối, và từ bờ vai mọc ra đôi cánh. Bỏ qua mọi sợ hãi, ngăn cản, cô đã không ngừng cố gắng để thực hiện ước mơ của mình. Tuy cô không giữ được vườn cò của bà ngoại, nhưng cô đã bay lên bầu trời dù phía trước còn muôn vàn hiểm nguy.
2.
Tiền và quyền lực chính là đôi cánh. Đó là cách đưa con người ta lên cao nhanh nhất và xa nhất. Đó là lời của nhân vật “Ta” trong “Bay lên từ nước”. Khi có tiền, có quyền, mọi thứ xung quanh đều trở thành nô lệ phục tùng mình. Và người khi đã ở trên cao thì không quen với việc hạ mình xuống mặt đất. Một thực tế là: “Nhưng tim ta, kể từ khi trở nên giàu có đã vô cảm với thời cuộc”. Con người ta khi còn thấp bé, luôn ước mơ một ngày mình to lớn mình sẽ làm những điều vĩ đại, mình sẽ không giống họ. Nhưng khi đã quen với quyền uy, sung sướng nguời ta cũng quên luôn những lời hứa cao cả mà họ từng quyết tâm sẽ thực hiện. Với truyện ngắn này, tác giả rất chắc tay khi diễn tả nội tâm nhân vật của người có quyền: “Ta phải nghĩ lại về chuyện đáp xuống. Cô gái bé bỏng kia đã bay được khi bị dồn tới đường cùng”; “Ta đã sai khi ước muốn đứng ở độ cao này, càng sai khi nghĩ rằng cô bé mãi chỉ ở mặt đất”. Hình ảnh cô gái bé nhỏ Diệp Vân sau bao dồn ép, áp bức đã vùng vẫy đôi cánh bay lên, và có thể sà xuống để chống lại bọn cò tặc như một sự nhắc nhở cho cho ai còn đang ham hố.
Đời là một vở kịch và ai của là một nhân vật trong vở kịch đời ấy, có điều ta chọn đóng vai nào mà thôi. Trong truyện “Cái chết của vua câm”, ông Nghệ chọn vai nói ra sự thật nên mãi cứ đứng một chỗ, cuộc sống đạm bạc. Còn ông Hạnh chọn vai “im lặng ăn tiền”, giấu mọi bí mật để đổi lấy cuộc sống tốt cho mình. Đây là một câu điển hình cho cá tính của Hạnh: “Tôi đã ngộ ra, ở đời mình phải tồn tại, bụng phải no đã thì mới làm được những điều lớn lao. Nên tôi đã thành kẻ bán cái sự im lặng”. Nhưng cái chết của ông Hạnh với nhiều nghi vấn cùng những bí mật ông chôn giấu được tìm ra liệu đã từng đem cho ông sự bình yên hay sợ hãi. Ông chết rồi, liệu gia đình có thể được yên ổn?
Xã hội này vẫn đầy rẫy những thị phi, người này nói xấu người kia, ở đâu cũng đầy mùi ganh ghét, đố kị, đểu giả. Nhưng nếu cứ phó mặc nó chảy trôi, sống kiểu “lối sống tam tật” là một sự thiếu trách nhiệm, nó làm ta nhụt hết ý chí, nhiệt huyết, cống hiến như Khôi trong truyện “Người vừa đi vừa ngủ gật”. Hay ông Mực trong “Thuốc giảm đau”, mọi biến cố ập đến với ông từ gia đình cho tới công việc, thậm chí là sức khỏe cũng chỉ vì sự im lặng, dĩ hòa vi quý, để chẳng ai phải mất lòng. Để rồi thành người bạc nhược trước cái sai, sự bất lương, tự thấy mình thua và thay đổi theo lối sống khôn khéo ấy. Luôn luôn trong tâm thế thức tỉnh, không ngủ gật trong cuộc đời,
Trong tập truyện, Nguyễn Văn Học dụng công xây dựng những nhân vật, mà ở họ, cho thấy sự tha hóa về đạo đức con người tăng nhanh như sức mạnh của đồng tiền. Nó len lỏi vào trong mọi ngóc ngách, gia đình, từ thành thị cho đến vùng núi sâu xa. Những đứa trẻ bị bỏ rơi ở hàng nước ông Khởi và sự đòi lại con một cách bạc bẽo không tình người, con gái gạ gẫm bố dượng ngủ với mình, con cái trộm đồ của bố mẹ mang đi bán hay mỗi lần bị mắng lại dọa chặt ngón tay, hay chuyện ngoại tình, bồ bịch… Nhà văn có ý cho rằng, tất cả nó đều đang phơi bày ra trước mắt chúng ta, nếu chúng ta không thức tỉnh mà biết điểm dừng, không biết rõ giới hạn của mình sẽ phải gánh nhiều hệ lụy. Giống như Nhu, Thạc, Mỹ, bố dượng Nhu trong “Mặt người đang trôi”, với một kết cục quá rõ ràng. Vì không nghiêm khắc với bản thân mà gia đình Nhu tan nát. Và Thạc với Mỹ – em gái vợ Thạc cũng suýt chút nữa làm tan nát một gia đình.
Tác giả cũng đặt ra một vấn đề, là liệu con người ngày nay còn niềm tin tuyệt đối vào thần linh? Khi mà người ta đi lễ, đi chùa không còn thấy sự thành kính nữa mà là sự bỗ bã, thô tục, nói đủ chuyện trên trời dưới đất: thời sự, chính trị, cúng bái, giải hạn, ngoại tình, gái gú. Có chăng người ta chỉ đi vì thừa còn hơn thiếu hoặc kiểu nhỡ đâu lại được, chứ họ không vì đức tin mà xa tránh tội lỗi nữa. Họ làm đủ tội lỗi và đi đền chùa chỉ mục đích khác. “Ở cuộc đời này, sân hận nhiều lắm. Có khi đi lễ nhiều nhưng chúng ta lại tin đồng tiền hơn” – lời của viện phó Lục trong “Xe bảy chỗ ngồi” dẫn đến nguồn cơn xung đột với viện trưởng như một sự thật hiển nhiên đang tồn tại.
3.
Có thể thấy Nguyễn Văn Học là một người luôn đề cao những giá trị đạo đức, những văn hóa truyền thống. Anh lựa chọn nói ra những góc khuất của xã hội để mọi người cùng nhìn nhận lại những giá trị đang bị mai một. Tình cảm gia đình, con cái, tình bạn bè, tình thầy trò, và cả cách đối nhân xử thế với những người là ân nhân, là kẻ thù của mình. Lối sống theo đức “mưu phạt tâm công” của ông Trương Thỏa trong “Êm như nước chảy” như một tấm gương cho mọi môn sinh và dân làng cùng nhìn vào. Giỏi mà không kiêu, bị lấn át mà không sân hận, luôn khiêm nhu, hòa hảo. Ông Thỏa dạy con mình biết chế chế cơn nóng giận để tránh xảy ra sai lầm. Chiêu thức dùng khăn lụa để đấu binh đao là một hình ảnh vô cùng đẹp đẽ: làm người ta phục mà không gây hại cho họ. Sự cúi đầu của cha con ông Hồ Chín chính là chiến thắng vẻ vang nhất trong đời ông Trương Thỏa nhưng vẫn đầy tình nghĩa, không hận thù.
Trong tập truyện “Cái chết của vua câm”, ngòi bút của Nguyễn Văn Học đã sâu sắc hơn khi miêu tả con người. Anh luôn có sự so sánh, liên tưởng một đặc điểm của con người gắn vào một thứ gì đó của thiên nhiên, ngoại cảnh, không gian, ánh sáng. Người buồn thì cảnh cũng buồn “Thuốc độc…đan cái rễ nhăn nheo khô khốc trên mặt họ. Nó thấm vào ráng chiều, làm cho ráng chiều ở vùng này thường xuyên đỏ quạch, thấm luôn cả vào ánh trăng, làm trăng lờ nhờ”. “Màu đen hun hút, gió thổi rát mặt”. Màu sắc cảnh vật có chiều sâu, và tâm trạng con người cũng vậy: “Bầu trời nhức tấy, đỏ như máu, hàng ngàn cò vạc lượn lờ chầm chậm trên nóc vườn, kết vào nhau như những dải khăn tang”… Sự chảy trôi của thời gian, không gian và thiên nhiên như tâm trạng của một người càng vào đêm khuya càng nhiều nỗi niềm: “đêm bơ phờ trôi vào khuya”; “Lòng người nặng trĩu. Con suối bên lưng làng lặng lờ, buồn thiu”; “Xuân uể oải bước qua dãy núi sương, tràn qua đồng, xuân đi, làng xóm vắng lặng”. Và khi con người vui vẻ, an hòa, cảnh vật cũng vì thế mà tự luyến theo: “Vào ngày hoa nở thắm, mây trắng bồng bềnh, cảnh vật ôn hòa… Nắng và gió vẫn nhè nhẹ. Nắng và gió không có thắng thua. Chúng tôn bồi nhau… ông Thỏa, ông Chín ngồi bên nhau cười mãn nguyện”.
Trong “Cái chết của vua câm”, Nguyễn Văn Học còn xây dựng nhiều hình ảnh mang ý nghĩa ẩn dụ lớn: đôi cánh – tiền bạc và quyền lực; những u nhọt mọc trên người – những việc làm xấu xa; cái chổi – công cuộc quét nạn tham nhũng; những chiếc chiêng nhuốm máu- như những giá trị văn hóa cổ xưa vẫn bị tách khỏi đời sống cộng đồng; rửa tai – rửa đi những sự bẩn thỉu và nhem nhuốc; những con vẹt biết nói – thói nịnh hót ở đời… Và bằng những hình ảnh ẩn dụ ấy, tác giả đã đưa người đọc vào thế giới của sự hình dung, tưởng tượng, nhưng đầy thực tế của vở kịch đời.
Đọc “Cái chết của vua câm”, ta có thể thấy Nguyễn Văn Học dùng ngòi bút của mình để lột tả nhiều góc khuất vẫn hiển hiện từng ngày trong xã hội. Nhưng anh nói lên sự thật không phải để chúng ta chán ghét cuộc sống này. Mà từ nhìn nhận thực tế, ta sẽ làm gì để thay đổi, sống làm sao cho đúng, làm sao để lòng bình an giữa tâm bão cuộc đời. Giống như nhạc Beethoven – thứ âm nhạc cao sang ấy vẫn có thể “vang lên giữa bộn bề rác rưởi hôi thối”.
